موقعيت باغ فين- كاشان


شهر كاشان در حاشيه كوير در فاصله 220 كيلومتري جنوب شهر تهران و 86 كيلومتري جنوب شهر قم واقع است. مختصات جغرافيايي آن 51 درجه و 27 دقيقه طول شرقي و 33 درجه و 59 دقيقه عرض شمالي است و ارتفاع آن از سطح درياي آزاد بين 940 تا 1130 متر مي‌باشد.
ناحيه فين يكي از تفرجگاه‌هاي اطراف كاشان است و مي‌توان نسبت ناحيه فين به كاشان را مانند منطقه تجريش به تهران دانست. ناحيه‌اي كه باغ فين در آن قرار گرفته‌است, به نام فين كوچك معروف بوده و موقعيت آن در جنوب غربي شهر كاشان مي‌باشد. باغ تاريخي فين در منتهااليه جنوب شرقي جاده فين (خيابان اميركبير) در شهر كاشان و در مجاورت مظهر چشمه تاريخي سليمان قرار گرفته‌است. در گذشته در ناحيه فين منظومه‌اي از باغ‌ها وجود داشته كه باغ فين با اهميت‌ترين و در حقيقت نگين آن منظومه بوده‌است.
 

تاريخچه باغ فين


به نظر ميرسد در دوران باراني بين آخرين دورههاي يخچالي دوران چهارم Plistocem در نجد ايران درياچه پهناوري گسترده بوده است. اين دريا با شروع عهد خشكسالي به تدريج خشك شده و اكنون در محل آن كوير بزرگ مركزي برجاست. در اواخر هزاره ششم در سرزمين حاصلخيز رسوبي در جوار كوهستان و حاشيه كوير مركزي اولين استقرارها در ناحيه سيلك شناسايي شده است. يكي از مهمترين عوامل اين امر كه موجب استقرار طولاني در اين ناحيه گرديده را ميتوان وجود چشمه فين در 2 كيلومتري اين ناحيه ذكر كرد. در واقع مهمترين عامل شكلگيري تمدنها از قديميترين دورانها در اين ناحيه، وجود آب سرشار و دائمي در سرچشمه فين است، كه باعث جذب انسان به اين منطقه شده و در شكلگيري و پيشرفت تمدن در اين ناحيه نقش اساسي ايفا نموده است. از دوران هخامنشي اين ناحيه مطلب خاصي نميدانيم، تنها در روستاي مرق مجموعهاي از سكههاي داريوش سوم به همراه تعدادي سكههاي سلوكي يافت شده است. وجود آتشكده نياسر بجاي مانده از زمان ساسانيان در حومه كاشان نشان از آباداني و معمور بودن ناحيه در آن دوران دارد، به حدي كه طبق گزارشهاي اعثمكوفي در جنگ نهاوند، دلاوري از ناحيه كاشان (آذرگرد) با بيش از بيست هزار سوار در اين نبرد شركت داشته كه روياروي لشكر اعراب ايستاده اند. و دست آخر اينكه حمدا. . . مستوفي در نزهته القلوب بناي شهر كاشان را در دوره اسلاميبه زبيده خاتون همسر هارون الرشيد نسبت داده است.

ناحيه فين

�فين قصبهاي است در بخش مركزي شهرستان كاشان كه داراي دو قسمت جداگانه فين بزرگ و فين كوچك است، و بعضي آن را فينين نامند. فين در شش هزار گزي باختر كاشان قرار گرفته است و به واسطه كثرت اشجار و آب و هواي خوب يكي از تفرجگاههاي اطراف كاشان است، آب آن از چشمه معروف سليمانيه و سفيدآب تأمين ميشود و . . . (لغتنامه دهخدا). طبق نوشته دونالد ويلبر در كتاب باغهاي ايراني و كوشكهاي آن: �وقتي مسافر به شهر تاريخي كاشان نزديك ميگردد ميتواند در سمت راست جاده، باغ فين را با سروهاي زيبايش مشاهده كند، با بازديد از اين نقطه ميتوان گفت كه مهمترين نقطه اين شهر را ديده است.�
قديميترين منبعي كه در مورد تاريخ فين و آبهاي آن اشاراتي دارد، كتاب تاريخ قم (تأليف سال 378 هجري قمري) است كه البته مانند بسياري از مناطق ديگر پايهگذاري آن را با شخصيتهاي اساطيري آميخته چنين مينويسد: �فين آن را بشتاسب بنا كرد و در آن وقت كه با ارجاسف ملك ترك كارزار كرد و كاريزهاي آن ديه را با اشارت ملك جم بيرون آورده و بسيار آبند�
فين كوچك كه باغ فين نيز در آن واقع است، داراي 17 محله ميباشد، اين محلات عبارتند از: محله سرپايين، محله پشت باغ، محله مصلي، محله ملتي، محله رودخانه، محله باغكهنه، محله سازمان آب، محله ملاقطب، محله انار، محله توتستان، محله زيارت، محله شاهزاده ابراهيم، محله گذر، محله پنجروزه، محله حيدري، محله تنبيلي، زبان مردم فين فارسي است، ولي زبان محلي كه ريشههاي فرس قديم دارد در اين قسمت رايج است. مذهب مردم فين شيعه اثني عشري است.
مفضلبنسعد مافروخي در كتاب محاسن اصفهان چنين آورده است كه: �و به ديه ابروز كاشان كاريزي هست اسفذاب نام مشرب اهل آن ديه و صحراها و ديههايي چند كه در آن حوالي واقع است و به ديه پين غايض ميشود� از اين نوشته چنين استناد ميشود كه نام قديميفين �پين� بوده است و بعدها بر اثر استعمال لغت به فين تبديل شده است و نيز اينكه يكي از منابع تأمين آب فين سفيدآب است. در ادامه كتاب از حضور عمروبنليث صفاري در كنار اين رودخانه، و شگفتي او از اين آب و جستجوي او براي يافتن سرچشمه آن كه بينتيجه مانده است، صحبت به ميان آمده است.
 

 چشمه سليمانيه

 
در جنوب باغ فين چشمه آبي موسوم به چشمه سليمانيه، با قريب به دوازده سنگ آب وجود دارد. آب آن فوق العاده صاف است ولي به واسطه داشتن بعضي املاح براي آشاميدن مناسب نيست. آب چشمه فين به واسطه كيفيتهاي خاص خود مانند صافي و پاكي و روشنايي كمنظير و همچنين كيفيت ثابت و تغيير ناپذيرش همواره مشهور و ضربالمثل بوده است و طبق نوشته فلاندن �مردم براي اين آب عقايد موهوم دارند و ميگويند خاصيت طبي دارد� اين چشمه از بن صخرههايي به نام كوه دندانه و شكاف تخته سنگهاي معدن گچ و آهك واقع در شش كيلومتري غرب كاشان از زمين ميجوشد.
در وجه تسميه اين چشمه دو روايت نقل ميشود:
الف: كاشان يكي از مراكز يهودي نشين ايران بوده كه طبق آمارگيري كه در دوران شاه عباس دوم انجام شده است بيش از 1000 خانوار يهودي در اين شهر سكونت داشتهاند و در آن دوران با حضور چند تن از علماي يهود در اين شهر لقب اورشليم دوم به آن اطلاق شده است. يهوديان ساكن در اين شهر براي اين آب قداست خاصي قائل بودهاند زيرا معتقد بودند كه اين چشمه از معجزات سليمان نبي است، از همين روي آن را به نام چشمه سليمانيه ناميده اند.
ب: برخي نيز اعتقاد دارند در دوران شاه سليمان صفوي در اطراف اين چشمه صفه يا بنايي ساخته شده است، به اين سبب آن را به نام سليمان صفوي چشمه سليمانيه خوانند.
يك نظر حيدرصفدر به سليمان شاه كرد آب سرچشمه فين را ز عصا پيدا كرد كه البته هر دو، روايتهايي شفاهي هستند كه براي آن سند مكتوبي موجود نيست اما در فرهنگ عامه مورد قبول واقع گرديده اند.

سابقه تاريخ باغ فين

1- باغ كهنه

وجود باغ فين به دوران آلبويه منسوب است كه از اين دوران شواهدي در دست نيست و اثبات اين مطلب نياز به تحقيقات و كاوشهاي باستانشناسي دارد. بعد از اين دوران نيز وجود باغ فين را به دوران ايلخاني منسوب كردهاند، ياقوتحموي (قرن هشتم) نيز از گشت و گزار مردم كاشان در اطراف باغات فين ياد كرده است.
در دوران آغازين حكومت شاهاسماعيل صفوي (909 هجري قمري) مردم كاشان كه از رسميشدن مذهب شيعه به شوق آمده بودند، مشتاقانه در انتظار ديدار شاه محبوب خود به آذينبندي كوچه و خيابان شهر پرداختند. شاهاسماعيل به كاشان آمد، در باغ فين جلوس كرد، و در سرچشمه فين بار عام داد. همه اقشار مردم ـ در اين جشن و سرور شركت كردند و پس از مراسم تشريفات به طعام دعوت شدند. شاه از آن همه احساسات و پذيراييهاي بسيار شادمان شد و در پايان دستور برپايي جشن خلعت داد. (شاهاسماعيل دو بار باغ فين آمد و در آنجا جشن و سرور برپا كرده است.)
كاشان در دوران صفوي اهميت فراواني مييابد كه دلايل زير را ميتواند براي آن برشمرد.
1- توجه پادشاهان صفوي به مذهب شيعه و شهرهايي كه مركز شيعيان و علماي شيعه بودند، موجب اهميت يافتن كاشان گرديد.
2- اهميتي كه پادشاهان صفوي براي صنايع دستي و هنر قائل بودند؛ با وجود هنرمندان و صنعتگران مختلف (كاشيكاري، قالي بافي، ابريشمبافي. . .) در اين شهر، بر اهميت آن افزوده گرديد.
3- اهميت يافتن اصفهان و پايتخت شدن آن موجب گرديد كه شهرهاي پيرامون آن از جمله كاشان كه بر سر راههاي ري و خراسان قرار داشت آباد گرديده و صنايع و بازرگاني آن رونق گيرد.
4- قرار گرفتن كاشان بر سر راه تجاري بندرعباس.
اين عوامل باعث شد كه كاشان در دوران صفوي از نظر مذهب، وسعت، ثروت و زيبايي دومين شهر ايران به شمار رفته و بازارهاي آن پر از اجناس و كالاهاي مختلف و مساجد و اماكن مذهبي، پر رونق و مركز علمي و فرهنگياش فعال گردد. به نقل از سفرنامه فيگوئروآ: �شهر كاشان همواره مورد توجه پادشاهان ايران بوده است، نخست از اين جهت كه اهالي آن بسيار صديق و خوشمشربند، و دو ديگر بخاطر آنكه مركز توليد پارچههاي ابريشمي و به خصوص قاليهاي بسيار ظريف و مرغوبي است كه در سراسر جهان نظير ندارد و از اين طريق ثروت سرشاري را جلب ميكند.�
 

2- باغ فين

1- در اواخر دوران شاه طهماسب زلزله مهيبي در شهر كاشان روي داد. كانون آن در منطقه فين بوده و در آنجا آسيب فراواني به بناها وارد كرده است. پس از شاه طهماسب تا به حكومت رسيدن شاه عباس اول دو تن از خاندان صفوي به حكومت رسيدند. (شاه َاسماعيل دوم، و محمد خدابنده پدر شاه عباس) در تمامياين دوران حكومت مركزي ضعيف بوده و چندين سال حكومت كاشان در دست تركمنان افتاده است كه در آن دوران خرابيهاي بسياري به بار آوردهاند.
2- در عهد شاه عباس پس از رفع فتنه تركمنها، شاه صفوي اوامري جهت عمران و آباداني كاشان و تدارك وسايل توسعه و ترقي صنايع محلي و بهبود اوضاع عمومي آنجا صادر كرد و آقا خضرنهاوندي حاكم كاشان مأمور اجراي آن شد. حسن نراقي در كتاب آثار تاريخي شهرستانهاي كاشان و نطنز آورده است:
�شاه عباس چون بناي سالخورده و ويران گشته فين را خور همسري با چشمه سليمانيه و همت والاي خود نميديد، از اين رو طرح كاخ جديدي بدينگونه پي افكنده شد. مظهر آب روان چشمه را قريب500 متر بالاتر از باغ قديم يعني در مكان چشمه كنوني قرار داد و باغشاه جديد را در محدوده زمينهاي نوگير به ابعاد 157 متر طول شرقي و غربي در 142 متر عرض شمالي و جنوبي حصار بندي كرد و در چهارگوشه آن برجهاي گرد و مرتفعي بنا كرد و. . .�

شاه عباس براي رفع خطر سيل در حدود يك كيلومتري جنوب باغ سدي مستحكم با سنگ و ساروج ساخت كه هنوز هم پا برجاست.
خضرنهاوندي سالها در كاشان حكومت كرد و در طي اين دوران بر قدرت خود افزود، تا جايي كه قدرتش به حدي رسيد كه شاه عباس از نفوذ او احساس خطر كرد.
در سال 1016 هجري قمري به هنگام حضور شاه عباس (احتمالاً در باغ فين) كلهپزي با كارد به او حمله كرد و وي را از پاي در آورد از آنجايي كه برادر وي ملاعبدالباقي نهاوندي صاحب كتاب �مآثر رحيمي� پس از قتل برادر به هندوستان فرار كرده و بر طبق نوشته هاي او، اين نتيجه دور از ذهن نيست كه اين قتل، قتلي سياسي بوده و به فرمان شاه اجرا شده است. در اين باره حتي اسكندربيگ منشي نيز سكوت كرده است و مطلبي در كتاب عالم آراي عباسي ننوشته است.
شاه صفي پس از مرگ شاه عباس به حكومت رسيد. او نيز مانند پدر خود براي عمران و آبادي اين باغ كوشيد و طبقه فوقاني بناي شترگلوي صفوي با چوب و آهن در زمان او ساخته شد (سال 1050 هجري قمري) تا وي بتواند مناظر اطراف را از بلندترين نقطه مشاهده كند. شاه صفي نيز چندين بار به كاشان و باغ فين آمده است و در آخرين سفر خود در عمارت دولتخانه كه از ابنيه دوران شاه عباس است بر اثر افراط در خوردن شراب از پاي درآمد و فرزندش عباس دوم در سن 10 سالگي در آنجا تاجگذاري كرد.
لكهارت مينويسد: �شاه سليمان و شاه سلطانحسين نيز حين عبور از كاشان مدتي در عمارتهاي دولتخانه و باغ فين با تشريفات توقف و كامراني مي نموده اند.�
 

قتل امير كبير در حمام فين كاشان

در ماه ذيقعده 1267 هجري قمري هنگام بازگشت ناصرالدين شاه از اصفهان به پايتخت وي به اتفاق ميرزا تقي خان اميركبير يك هفته در اين باغ به سر برد. اميركبير در آنجا به شاه اصرار كرد كه ميرزا عليخان پيشخدمت خاصه شاه را كه محرم اسرار او بود از درگاه سلطنتي اخراج و به گروس تبعيد كند و ناصرالدين شاه با تمام ناگواري به اين خواسته امير تن داد و اين گواه بر قدرت امير در آن زمان بود. اما اين قدرت ديري نپاييد، چند ماهي از اين واقعه نگذشته بود كه در سال 1268 هجري قمري اميركبير به كاشان تبعيد شد، و پس از چهل روز در 18 ربيع الاول 1268 هجري قمري بر اثر سعايت بدخواهان در حمام كوچك باغ (حمام صفوي) به قتل رسيد و باغ فين را در ماتم و اندوهي ابدي فرو برد. .

در دوران محمدعليشاه (دوران مشروطه خواهي) نايب حسين كاشي و پسرانش در حدود 14 سال در اطراف كاشان و حتي در نواحي يزد بناي ياغيگري گذاشتند و در اين دوران آسيب فراواني به باغ و اشياء و درختان آن وارد كردند. پس از اين مدت سرانجام دولت مركزي توانست كه اين شورش را كنترل كند و نايبحسين و پسرش ماشاءا . . . خان دستگير شدند؛ ديوان حربي در مورخه 5 سنبله 1298 خورشيدي مطابق با 1337 هجري قمري در باغ تشكيل شد و حكم اعدام ياغيان را صادر كرد پس از آن به مرور باغ مورد توجه قرار گرفت و برخي از خرابيها مرمت گرديد، تا اينكه سرانجام در تاريخ 15 آذر 1314 خورشيدي به شماره 238 در فهرست آثار ملي ثبت گرديد.